Degmooyinka Maxamuud Haybe, Gacan libaax, 31-May, Axmed Dhagax, Maxamed Mooge iyo Macalin Haaruun+ Hagardaammada Wasiirka Arrimaha Dibaddu ku Hayo Biyo ballaadhinta Caasimadda Somaliland.
Biyuhu waxa ay lagama maarmaan u yihiin nolosha dadka, waana mid ay ku xidhan tahay tayada nololeed ee muwaadiniinta Somaliland. Helitaanka biyo nadiif ahi waxa ay udub dhexaad u yihiin xaqa bulshadu u leedahay in ay noolaadaan ( right to life), helaanna heer nololeed oo u qalanta in ay si sharaf leh ugu noolaadaan. Arrintani ma aha wax muwaadiniintu ay gacmaha u hoorsanayaan in dawladoodu wax uga qabato, balse xaq diini iyo dastuuri ah oo muwaadinku leeyahay iyo waa waajib dastuuri ah oo saaran cida maamulka haysa sida ku cad dastuurka Soomaaliland. Marka dawladdu u fidinayso shacabkeeda adeegyada bulshada oo biyuhu ugu horeeyaan waxa sharci ahaan waajib ah in aan muwaadiniinta lagu kala soocin ama loo kala sed-burrin iyadoo la eegayo jinsigooda, aragtidooda siyaasadeed, diintooda ama haybtooda sida uu waajibinayo dastuurka Soomaaliland iyo qaanuunka caalamiga ah ee xuquuqda bani’aadamku.
Maanta, biyo la’aanta ka jirta Caasimadda Somaliland ee Hargeisa waa mid aad u yaxyax badan. Waxa hubaal ah in shan iyo todobaatan boqolkiiba (75%) bulshada ku nool Hargeisa aanay ka helin adeeg biyo ah wakaalada Biyaha ee Hargeysa. Inkastoo biyo la’aantu ku baahsan tahay Caasimadda, haddana dadka biyo la’aantu haysaa waxa ay ku dhaqan yihiin degmooyinka Axmed Dhagax, 31-May, Gacan libaax, Maxamuud Haybe, Maxamed Mooge iyo Macalin Haaruun oo in badan ka qaylinaayay dhibta ka haysata Biyo la’aanta.
Si kastaba ha ahaate waxa dadkaa niyada u dejiyay dedaalo biyo balaadhineed oo sanadihii ugu dambeeyay, ka curtay caasimada oo inta badan ay gacanta ku hayeen Hay’ado iyo ururo samafal ahi, waxaana ugu cuslaa labadan mashruuc:
- Mashruuca Biyo Balaadhinta Hargeysa- Hargesa Urban Water Supply Upgrading Project (HUWSUP): Waa mashruuc Midawga Yurub ugu deeqay lacag gaadhaysa €16.5 milyan oo Yuuro looguna talo galay in Hargeisa hesho biyo ku fillan. Nasiib darro, halkii ay ahayd in loo qorsheeyo qaab sahli kara in Caasimadu biyo wada hesho, waxa dhacday in mashruuci la qaloociyay; waxaana la doorbiday in la bedelo labadii dhuumood ee biyaha Geed-deeble ka soo qaadi jiray, laguna badalo hal dhuun oo u dhiganta labada la badalayo, labadii horena laga guuro oo aan la isticmaalin, iyadoo farsamo ahaan la awoodi karo in dhuunta cusub iyo kuwii horeba la isku garab isticmaalo, sababta sidaa loo yeelayana aan shacabka loo cadayn farsamada ka dambeysa in dhuun lagu badalo dhuun kale, halkii biyo hor leh looga raadin lahaa magaalada. Tanna micnaheedu noqday in aanu haba yaraatee Hargeysa intii oomanayd oo lagu qiyaaso boqolkiiba 75% aanu wax biyo ah u keeni doonin.
- Mashruuca Xumba-Wayne: Mashruuca Xumba-wayne waxaa maal galinayay Imaaraadka Carabta, waxaana fulinaysa Hay’ad Carab ah oo layidhaahdo Alkhaliifa foundation. Haddaba, tan iyo markii la bilaabay hawsha mashruucan, waxa hagardaamo ku hayay koox lid ku ah in shacabka haraadan ee reer Hargeysa biyo helaan oo uu odey u yahay Wasiirka Arrimaha Dibedda Somaliland, Maxamed Biixi Yoonis. Kooxdani waxa ay isku dayday in mashruucanna la mariyo halkii Mashruucii Midawga Yurub maalgelisay. Balse, markii ay u suurto geli-weyday ee shacabkii haraadana ku baraarugeen, ayay goosteen in ay fashiliyaan gebi-ahaanba mshruuca. Si ay taasi ugu suura gashana waxa uu u xusul duubtay oo uu maroorsaday Guddi wax lagu saleeyey aan la garanayn (Steering Committee) oo wasiiro aan biyha shaqdoodu melena kasoo gelini isku urursadeen sababo lagaranaayo awgeed oo ka afganbiyay hawshan biyaha Madaxweyne Ku Kigeenka oo hore loogu igmaday. Waxa hore udhacday in loo hanjabay Carabtii mashruuca maamulaysay, qori caaradiina lagu qabtay, layskuna dayay in dalka laga mastaafuriyo. Waxa kale oo Wasiirku si joogto ah uga horyimaadaa qabsoomida hawlaha mashruuca, isaga oo dhawr jeer ka hadlay in uu imaaraadka utegayo arrinta biyaha, sheegayna in aanu ogolaan doonin in cid gaar ahi siday doonto umaamulato, iyada oo aan la garnay waxa uu uga jeedo ciddaa gaar ka ah. Waxaanna ugu dambeeyay, isagoo is hortaagay dhismaha barkadaha oo qorshuhu ahaa in si dhakhso ah loo hirgeliyo. Waxa xusid mudan iyadoo lagu jiray hawsha xadhig ka jarida mashruuca oo xataa kaadhadhkii casuumadaha la qaybiyay in uu soo fara geliyey joojiyayna hawshii socotay. Tanna, waxa ay keentay in Masuuliyiintii Carabta ahayd ee hawsha biyaha wadday in ay wax walba hakiyaan dalkana iskaga noqdaan. Waa markii labaad ee wadanka laga saaro Dadkii Muxsiniinta ahaa ee inoo soo gurmaday. Cajaa’ib!! iyadoo loo fahmi karo in waxaas oo dadaal uu uga danleeyay Wasiirku in mashruuca madaama sidii uu rabay u wax loo wadi waayay in la cancel gareeyo oo shacabkii haraadanaa ku sii jiraan haraadka, waxana ka hawl galay arinkaa oo jawaab kulul ka bixiyay madaxdhaqameedka iyo masuulinta shacabka haraadan oo ugu tagay Wasaaradiisa, waana tan keentay markii abid ugu horaysay taarikhda Somaliland in shir jaraa’id ay si wada jir ah u wada qabtaan madaxdhaqameed iyo Wasiir Arimo dibadeed. Noqotayna sheeko ugub ku ah shacabka, badana waxa looga bartay wasiirka Arimaha dibada oo shir-jaraa’id ay wada qabtaan dhigisa dal kale ama diblomaasiyiinta dalka soo booqata.
Mar labaad markii uu Wasiirku ku fashilmay joojinta mashruuca biyaha wuxuu bilaabay abaabul beeleysan oo uu ku kicinayo dadka degan Xunbo-weyne si uu ummada walaalaha ah ee xidid iyo xigaalba leh iskaga hor keeno, uguna carqaladeeyo mashruuca si uu joojintiisa ugu guuleysto.
Waxa haddaba dadka caasimada ku nool gaar ahaan degmooyinkaa kor ku xusan yaab iyo amakaag ku riday Gacantogaalaynta Wasiirka Arrimaha Debeda iyada oo horeba sababta Wasiirka Arrimaha Dibadu gadh-wadeenka uga noqday hawsha biyaha iyada oo uu joogo wasiirkii ku shaqada lahaa la isweydiinayay. Waxa taasi dheer, in uu dayacay shaqadiisii Arrimaha Debedda iyada oo siyaasada Arrimaha Debeddu marayso halkii abid ugu hooseysey, go’doon siyaasadeedna uu galiyay wadanki. Iska daa Citiraaf uu raadiyo e’ waxa aynu ka warqabnaa in xuduudaha Somaliland ay la leedahay Ethiopia iyo Jabuuti oo ahaa waddamo aynu xidhiidh dhaw lalahayn ay Xidhanayihiin, oo mawaadiniin teeni aanay heysan fursad ay ku socdaan kii dhakhtarka u baahnaa, kii ardayga ahaa iyo kii ganacsada ha ahaaba. Lana soo warinayo muwaadiniin badana oo dhintay dhakhtar la’aan ay keentay xuduudaha xidhani. Waxa intaa dheer in culays siyaaseed la ina saaray la inaguna qasbaayo in aynu ka baxno gobolka meelo ka mid ah dhulkeeni sida gobolka Sool. Haddaba, Wasiir keena Arrimaha debedu wax ka qabashada siyaasada Arrimaha Debeda ee cakiran waxa uu ka doorbiday in uu ku habsaamo kala qaybinta dadka walaalaha ah ee wada degan caasimada iyo oominta qaybo ka mid ah caasimada.
“Heer sare Ninkii aan ku waday Hoos Usoo Noqoy”
Maxamed Biixi Yoonis waa mutaclin u dhashay Somaliland, masuuliyad qaran oo weyna hadda dalka u haya, inta badanna ka soo shaqeeyay Qaramada Midoobay. Haddaba waa maxay sababta ku kaliftay in u u tafaxayto cunaqabateynta qayb bulshada uu xilka u hayo ka mid ah.?
“Ninkii aan lahaa Deyrta ha Guursado ayaa Like Qodanaaya”
Wasiirku waxa muuqata in uu gebi ahaanba hilmaamay fikirka iyo hab-u-dhaqanka suuban ee ay farayaan aqoontii uu bartay iyo waayo arag-nimadii uu ka kasbaday Qaramada Midoobay. Mudane, Biixi waxa madax-martay hurgumada qabyaalada waxaanu noqday xag-jir qabiili ah oo xataa aan in yarna ka xishoon in uu ku sii hayo biyo la’aan qaybo ka mida bulshada ku dhaqan Caasimadda dalka. Isagoo adeegsanaya masuuliyada qaranka uu u hayo ayuu gacan bidixaynayaa halwalaha samafalka ah ee dunida kale inoogu deeqayso. Doorkiisu waxa uu ku koobnaa in uu hay’addaha qalaad ee doonaya in ay wax ka qabtaan dalka uu ku xidho wasaaraddaha ay khusayso. Haddaba, waxa cad in ujeedadiisu tahay in loo yeelo sida uu rabo hadii kale gebi ahaanba uu fashiliyo Mshruuca Biyaha ee Xunbo-weyne, Hargeysana sidaa ku haraadanaato. Waa xag-jirnimo qabyaaladeed heerkii ugu dambeysay.
Marka la eego hab u dhaqanka wasiirka, waxa kuu muuqanaysa in uu ku dedaalayo sidii uu iskaga horkeeni lahaa shacbiga iyo Dawladda uu hogaamiyo Axmed Maxamed Maxamuud oo wax-qabadka muuqda ee ay ku talaabsatay keenay in ay kasbato taageerada inta badan ee shacabka reer Somaliland. Mudane, Yoonis waxaad moodaa in uu ka masayray shacbiyada dawladda uu ka tirsan yahay una tafaxaytay sidii uu iskaga hor keeni lahaa.
Haddii mashruucanni loo joojiyo sababo la xidhiidha hagardaamada uu odeyga ka yahay Mudane Maxamed Biixi Yooinis, wax ka dhalan doonta cawaaqib xumo keeni karta in muwaadinku sharciga gacantiisa ku qaato oo gebi ahaanba biyaha Hargeysa la wada waayo. Tani, waa arrin saameyn halis ah ku yeelan karta ammaanka qaranka Somaliland ee aynu ku faano madaama arinka biyo xasaasi yahay meel shacabkii haraadanaana ay indha ku hayaan siday wax u socdaan ha ahaato oday dhaqameed, siyaasi, dhalinyaro, dumar iyo qurba joogba.
Haddaba waxaanu ugu baaqaynaa Xukuumada Soamalilnd oo uu Madaxweynuhu ugu horeeyo in ay
- In ay iska beriyeelaan in aanay la qabin Wasiirka arimaha debeda hagar daamada uu ku hayo mashruuca xumboweyne, Kuna soo celiyaan masuuliyada hawshan Madaxweyne ku xigeenka.
- Waa in Wasiirka Arrimaha Dibada iyo cid kasta oo aan shaqo ku lahayn maamulka biyaha Hargeisa dhakhso faraha ugala baxaan gacan bidixaynta iyo hagardaamada ay ku hayaan biyo ballaadhinta caasimadda.
- In la dejiyo siyaasad hagta maamulka biyaha caasimada Dalka.
- Waa in la daadejiyaa maamulka biyaha caasimadda iyadoo la abuurayo Guddi Sare (Board) oo ka kooban dhammaan bulshada ku dhaqan caasimada oo uu hoos yimaado maamulka Biyaha Hargeysa.
- In carqaladeenta iyo caga jugleynta dadka walaaleheena ee inoo soo gurmaday laga joojiyo.
- In Mashruuca Xunbo-weyne loo fuliyo sidii hore loogu qorsheysay
Waxaanu sidoo kale ugu baaqaynaa shacabka Haraadan ee ku dhaqan Hargeysa in si silmi ah xuquuqda biyaha u raadsadaan isuguna yimaadaan Bannaanbaxyo salmi ah haddii xukuumadu jawaab cad ka bixin weydo carqaladaynta biyaha.
